αμμωνία

Ένωση του αζώτου με το υδρογόνο, με τύπο ΝΗ₃. Στην ελεύθερη κατάσταση είναι αέριο άχρωμο με οσμή έντονα ερεθιστική και αποπνικτική, πυκνότητα 0,597 (αέρας = 1), κρίσιμης θερμοκρασίας 130°C, κρίσιμης πίεσης 114 ατμ. Μπορεί να υγροποιηθεί σχετικά εύκολα, στους -40°C υπό κανονική πίεση και στους +15°C υπό πίεση 7 ατμ. Είναι ιδιαίτερα διαλυτή στο νερό: στους 0°C ένα λίτρο ύδατος απορροφά 1.146 λίτρα α., ενώ στους 20°C απορροφά περίπου 670 λίτρα α. Υπάρχει ελάχιστα διάχυτη στην ατμόσφαιρα και γενικά στον γήινο φλοιό, με μορφή αμμωνιακών αλάτων. Μεταξύ αυτών, τα πιο διαδεδομένα είναι το όξινο ανθρακικό, το νιτρώδες, το νιτρικό, το χλωριούχο και το φωσφορικό αμμώνιο. Η α. σχηματίζεται σε όλες τις επεξεργασίες σήψης, ειδικότερα αν γίνονται με απουσία οξυγόνου, και αντιδρά με όλα τα οξέα για να δώσει τα αντίστοιχα άλατα του αμμωνίου, με το χλώριο, με τη μυρμηκική αλδέβδη και με πολλές άλλες οργανικές ενώσεις. Χρησιμοποιείται ακόμα και στην παρασκευή των αμιδίων, των αμινοξέων, καθώς και για την παραγωγή του νιτρικού οξέος και της ουρίας. Είναι έτσι μια βασική πρώτη ύλη για τη χημική βιομηχανία. Στην υγρή κατάσταση χρησιμοποιείται και ως ψυκτικό υλικό στις μεσαίες και μεγάλες εγκαταστάσεις ψύξης, χάρη στην υψηλή θερμοκρασία αεριοποίησής της. Η υδατική διάλυση της α. (η γνωστή καυστική α.) παρουσιάζει βασική αντίδραση, εξαιτίας της τάσης του ΝΗ₄ΟΗ να διασταθεί σε ιόντα ΝΗ₄ και OH. Όταν θερμαίνεται τοδιάλυμα της α., ελευθερώνει όλη την α. που περιέχει. Η υδατική διάλυση βρίσκει βιομηχανική εφαρμογή στο πεδίο της βαφικής, της χαρτοποιίας, των υφαντικών ινών, των τεχνητών ρητινών των χρωμάτων, των εκρηκτικών υλών και ιδιαίτερα στα τεχνητά λιπάσματα. Στα υδατικά διαλύματα της α. υπάρχει μια ρίζα, η οποία μέχρι τώρα δεν έχει απομονωθεί: το αμμώνιο. Η ρίζα αυτή, που προέρχεται από την ένωση ενός ατόμου αζώτου με τέσσερα άτομαυδρογόνου (ΝΗ₄), συμπεριφέρεται ως αλκαλικό μέταλλο· και πράγματι, με τον υδράργυρο σχηματίζει αμαλγάματα, ενώ με τα οξέα σχηματίζει άλατα που κρυσταλλώνονται όπως και τα αντίστοιχα άλατα του καλίου. Τα άλατα του αμμωνίου είναι διαλυτά στο νερό, έχουν ποικίλες βιομηχανικές εφαρμογές, χρησιμοποιούνται για τις μεταλλικές συγκολλήσεις και για την παρασκευή λιπασμάτων και εκρηκτικών υλών. Η α. μπορεί να εξαχθεί με παλαιότατες μεθόδους, όπως για παράδειγμα με την απορρόφηση των αερίων παραπροϊόντων που παράγονται κατά την ξηρή απόσταξη του ορυκτού άνθρακα και την απόσταξη των υδάτων των υπονόμων, αφού προηγουμένως γίνει επεξεργασία με άσβεστο. Οι κύριες βιομηχανικές μέθοδοι που εφαρμόζονται σήμερα είναι η Χάμπερ Μπος, η Καζάλε και η Φάουζερ. Μέθοδος Χάμπερ Μπος.Στηρίζεται στη σύνθεση, δηλαδή στην ένωση των συστατικών στοιχείων, αζώτου και υδρογόνου. Αυτά παραλαμβάνονται από τα αέρια των καμίνων του κοκ, με προσθήκη αζώτου που προέρχεται από τον υγρό αέρα και υποχρεώνονται να διέλθουν ως αέριο ρεύμα (αναλογία 1:3) μέσα από τον καταλύτη υπό πίεση 150-200 ατμ. και θερμοκρασία 500-700°C. Αυτή τη μέθοδο τροποποίησε ο Κλοντ εφαρμόζοντας πολύ υψηλές πιέσεις (700-1.000 ατμ.), η χρήση της όμως ελαττώνεται. Μέθοδος Καζάλε.Το υδρογόνο που προέρχεται από την ηλεκτρόλυση του νερού καίγεται χωρίς αέρα, έτσι ώστε να ληφθεί το μείγμα του υδρογόνου και του αζώτου στις ακριβείς αναλογίες. Το μείγμα αυτό συμπιέζεται σε 750 ατμ. και εισάγεται στην εγκατάσταση σύνθεσης, η οποία σε γενικές γραμμές αποτελείται από έναν διυλιστήρα, έναν σωλήνα σύνθεσης, έναν συμπυκνωτή, μια δεξαμενή συλλογής της α. σε υψηλή πίεση και δύο δεξαμενές χαμηλής πίεσης. Η μέθοδος αυτή απαιτεί αρκετά μεγάλες ποσότητες ηλεκτρικής ενέργειας και είναι οικονομική μόνο αν οι εγκαταστάσεις βρίσκονται κοντά σε μεγάλους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής. Τέτοιες εγκαταστάσεις λειτουργούν, για παράδειγμα, στους καταρράκτες του Νιαγάρα. Μέθοδος Φάουζερ. Το υδρογόνο και σε αυτή τη μέθοδο παραλαμβάνεται από την ηλεκτρόλυση, η οποία όμως πραγματοποιείται σε ειδικές εγκαταστάσεις, που επιτρέπουν να παραχθεί σε καθαρότητα μεγαλύτερη του 99%. Το άζωτο παράγεται με καταλυτική οξείδωση της α. με αέρα σε εγκαταστάσεις που παράγουν νιτρικό οξύ. Πρόκειται λοιπόν για μια μέθοδο πλήρους κύκλου, που προσφέρει παραγωγή α. και νιτρικού οξέος. Το μείγμα υδρογόνου-αζώτου, πάντοτε σε αναλογία 3:1, συμπιέζεται προοδευτικά σε τρεις διαδοχικούς κυλίνδρους μέχρι 300 ατμ. μαζί με νερό, που στην περίπτωση αυτή εκτελεί χρέη λιπαντήρα και απορροφητή της α. Μετά την έξοδο από τον τρίτο κύλινδρο, το αέριο ρεύμα διοχετεύεται σε μια στήλη, όπου το νερό συμπυκνώνεται παρασύροντας την α. που έχει ήδη παραχθεί, ενώ τα αέρια διοχετεύονται στη συσκευή καταλυτικής σύνθεσης. Μέρος της α. που παράγεται εισέρχεται έτσι στις εγκαταστάσεις σύνθεσης του νιτρικού οξέος, από τις οποίες εξέρχεται άζωτο το οποίο επιστρέφει στον κύκλο κ.ο.κ. Έτσι, η εγκατάσταση παράγει υγρή α., υδατικό διάλυμα α. και νιτρικό οξύ. Η μέθοδος Φάουζερ έχει τροποποιηθεί για την αύξηση της αποδοτικότητάς της. Η αίθουσα συμπιεστών στις εγκαταστάσεις σύνθεσης και πλύσης ενός συγκροτήματος παρασκευής αμμωνίας (φωτ. Eni).

* * *

η Χημ.

ανόργανη ένωση με τύπο ΝΗ₃, άχρωμο αλκαλικό αέριο, διαυγέστερο από τον αέρα, με χαρακτηριστική αποπνικτική οσμή που χρησιμοποιείται στην παραγωγή χημικών προϊόντων, σε λιπάσματα, εκρηκτικές ύλες, συνθετικές ίνες, χρώματα, φάρμακα κ.ά.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ammonia, νεολατιν. επιστημον. όρος που πλάστηκε από τον Bergman το 1872 και χρησιμοποιήθηκε ως ονομασία τού αερίου που παράγεται από το αμμωνιακό άλας (sal ammoniac). Ετυμολογικά το νεολατιν. ammonia προήλθε από το [sal] ammoniac < λατ. ammoniacum, τ. που με τη σειρά του ανάγεται στο αρχ. ελλ. Ἀμμωνιακόν, που χρησιμοποιήθηκε ως ονομασία τών συστατικών άλατος και κόμμεος (Ἀμμωνιακὸν ἅλας, Ἀμμωνιακὸν το «αμμωνιακό κόμμι», επειδή προέρχονταν από τη Λιβυκή περιοχή Αμμωνία (Ammonia), κοντά στο ιερό τού Άμμωνος Διός. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο παρεφθαρμένος τ. armoniac (αντί τού ammoniac), που απαντά παλαιότερα στην Αγγλική καθώς και σε άλλες γλώσσες (πρβλ. παλαιότερο γαλλ. armoniac μσν. λατ. armoniacus, -a), προήλθε πιθ. από παρασυσχετισμό με το αρχ. ελλην. ἁρμονία «σύνδεση, μέσο για συναρμολόγηση», λόγω τής χρήσης τού αμμωνιακού άλατος στη συγκόλληση τών μετάλλων, όπως και τού αμμωνιακού κόμμεος ως συνδετικής ύλης.

ΠΑΡ. νεοελλ., αμμώνιο

ΣΥΝΘ. νεοελλ. αμμωνιοποίηση, αμμωνιουρία, αμμωνιούχος].